Naar Straten en pleinen

De watertoren in maart 2003 ...

Ja, ja, we wisten het wel. De stiekemerd. Jarenlang had hij zich verstopt achter een dikke, harde stenen en betonnen mantel, de blikvanger van de Turfmarkt.

Sinds 1892 staat de fiere en trotse neogotische toren op de hoek, gezien vanaf de Bagijnensingel, rechts tegen de Menistenbrug. Het geheel is gebouwd naar een ontwerp van de Rotterdamse architect ir. J. Schotel. In 1935 heeft de watertoren een renovatie ondergaan en eind jaren vijftig van de vorige eeuw heeft de ommanteling van de oude toren, in verband met de veiligheid, plaatsgevonden.

De watertoren in 1893 ...
(Foto: HCO - NL-ZlHCO_1214_FD11_N031)

De huidige watertoren, die wij sinds 1960 hebben gekend, is niet de originele toren. De oude en ronde neogotische toren is in die tijd, naar aanleiding van een dramatisch ongeluk in 1957, voorzien van een stevige ommanteling. Deze, ter bescherming, aangebrachte ommanteling, is in 2017, in verband met een bestemmingswijziging van de toren, weer verwijderd. Bij de bouw van deze ommanteling, waren van de oude toren alleen de oude staande poot en het stalen waterbassin, met een inhoud voor zo'n 500 m3 liter water en een gewicht van rond de 26.000 kg, bewaard gebleven.

Een groot deel van de watertorens in ons land zijn gebouwd rond de jaren '50 in 19e eeuw. Torenachtige gebouwen, voorzien van een waterreservoir, verschenen vanaf die jaren in talrijke gemeentes. Vreemd is wel, dat er weinig uniformiteit in de architectuur van de torens is te zien. Ondanks dat bij de torens het waterreservoir, boven in de toren, altijd de basis was, is deze uniformiteit ver te zoeken. Er wordt gefluisterd, dat dit te maken heeft met de vele stromingen binnen de architectuur in die tijd.

De watertoren in de periode 1900/1905 ...
(Foto: HCO - PBKR3851)

Of het nu de gracht was, de waterpomp of de waterput, de Zwollenaar heeft het altijd ergens vandaan gehaald. Het water dat uit deze drie genoemde mogelijkheden kwam, was vaak niet het meest schone water. Dit betekende natuurlijk ook, dat de gezondheid van de Zwollenaar niet altijd even stabiel was na het drinken van het onzuivere water. Een en ander had tot gevolg dat, tot in de 19e eeuw, Zwolle vaak te kampen had met typhus, cholera, pest en dysenterie.

Het duurde nog tot midden 19e eeuw voordat men de link tussen de ziektes en de waterkwaliteit had gelegd. In 1879 waren het twee leraren van de Hogere Burgerschool (HBS), die het water uit 35 Zwolse pompen onder de loep namen. Uit dit onderzoek kwam naar voren, dat zeven pompen een vrij goede waterkwaliteit leverden, dat zeventien pompen werden verdacht en elf pompen radicaal zijn afgekeurd.

Het gevolg van de link naar de slechte waterkwaliteit, was, dat de gemeente Zwolle in 1891 de opdracht gaf voor het bouwen van een heuse watertoren en dat daarnaast in de gehele stad waterleidingen werden aangelegd. Zwolle was hiermee lang niet de eerste in de rij steden die een watertoren binnen zijn grenzen had staan. In 1856 was het gemeente Den Helder die de eerste watertoren van ons land opende.

Om de waterdruk over het gehele net constant te houden, werden bovenin de torens opslagmogelijkheden gerealiseerd. Het waren de waterzuiveringsinstallaties die zorgden voor de vulling van water met de gewenste kwaliteit, in de vaak stalen vaten van de torens.

Het interieur van de watertoren aan de Turfmarkt. Boven in de foto ziet u het stalen waterreservoir, dat goed was voor zo'n 500 m3 water ...
(Foto: Nijhuis Bouw - Rijssen)

Omdat het water uiteraard zo zuiver mogelijk moest zijn, werd een bron gevonden op de Heerdesche Heide. De gemeente Zwolle kocht hier 469 ha heidevelden van de gemeente Heerde voor een bedrag van 33.000 gulden. Een aantal jaren later zijn op deze lokatie door de gemeente Zwolle bomen geplant. Hierdoor is het Zwolse Bos ontstaan.

Nadat meerdere lokaties voor de bouw van de watertoren de revue waren gepasseerd, bleek uiteindelijk de Turfmarkt de meest geschikte. Hier werd de door de Rotterdamse architect ir. J. Schotel ontworpen, neogotische watertoren van Zwolle gebouwd. Het meest in het oog springende was wel de verbrede kop op de toren, het deel waar de opslag van het water zich bevond. Voor de buitenzijde besloot de architect gebruik te maken van rode bakstenen.

1892 werd een feestelijk en historisch jaar voor de stad Zwolle. Op 23 december 1892 is de watertoren opgeleverd en een week later vond de feestelijke opening van de gemeentelijke waterleiding plaats.

Binnen een periode van een jaar of acht beschikten rond de 1900 Zwolse gezinnen over een eigen waterleidingaansluiting en in 1905 was dit aantal opgelopen tot zo'n 5600. Hiermee was rond de 90% van de Zwolse huishoudens aangesloten op het waterleidingnet. Met deze aansluitingen konden de Zwollenaren over goed en zuiver drinkwater beschikken.

Door een noodlottig ongeval op 21 februari 1957, waarbij een brok steen van het bovenste deel van de toren losraakte en naar beneden viel, kwam een vijfjarig meisje, op weg naar school, om het leven. In het onderzoek dat hierna opgestart werd, kwam aan het licht, dat de toren in een zeer slechte staat verkeerde en dat zo spoedig mogelijk maatregelen genomen moesten worden. Slecht voegwerk en scheuren in het metselwerk lagen aan de basis van een door de gemeente Zwolle gekozen rigoureuze oplossing ter voorkoming van meerdere ongelukken.

Om de oude toren werd een nieuwe tienkantige mantel aangebracht, waarbij tevens het gevaarlijke brede bovendeel, inclusief het stalen reservoir voor de wateropslag, is verwijderd. Op de plaats van het bovendeel kwam een koperen dak. Het ontwerp van deze nieuwe toren kwam van architect Mastenbroek. Hiermee ontstond de toren waar wij met z'n allen jarenlang tegen aan hebben gekeken. Voor het verwijderde waterreservoir is tijdens de bouw van de ommanteling een nieuwe geplaatst. Vergeleken bij de oude neogotische toren, een strakke en kale kolos, van, achteraf gezien, superhard tienkantig beton, zonder een in het oog springend, karakteristiek bovendeel.

Mede door de watertechnische ontwikkelingen, hebben, eind twintigste eeuw, veel van de watertorens hun functie verloren. De watertoren in Zwolle is in het jaar 1999 buiten bedrijf gesteld. De taak die de watertorens altijd hebben gehad zijn overgenomen door pompen en computers. Vandaar ook dat bij regelmaat een nieuwe invulling aan de toch wel vaak monumentale torens wordt gegeven. Zo wordt de Zwolse watertoren een woontoren waarin 21 appartementen worden ondergebracht. De basis van de toren blijft als onderdeel van de nieuwbouw staan.

Donderdag 20 juli 2017, was het wethouder Nelleke Vedelaar, die het officiële startsein voor de aanvang van de sloop op zich nam. Het begin van een totale metamorfose op dit deel van de Turfmarkt.

Op deze foto is duidelijk te zien hoe ver de buitenmantel van de binnentoren heeft gestaan ...

Projectontwikkelaar Nijhuis Bouw BV uit Rijssen heeft de toren al enkele jaren geleden aangekocht en momenteel, augustus 2017, is het sloopbedrijf Boverhoff bezig met de sloop van de ommanteling. Een grote klus, aangezien de hardheid van deze ommanteling, voor de sloper en de gemeente, een grote verrassing was. Deze ommanteling van de 36 meter hoge toren, die een doorsnede van 13,5 meter kent, wordt iedere dag door vier medewerkers van Sloopbedrijf Boverhoff een kopje kleiner gemaakt. Staande in een stalen en door een kraan opgehesen bak beitelen twee personen met een zware boorhamer zich steen voor steen een weg naar beneden. Twee andere medewerkers dragen zorg voor het verwijderen van de los gebeitelde delen.

Aangezien de sloop een vermoeiende en zware klus is, die twee personen niet de hele dag kunnen uitvoeren, werd er om de zoveel tijd van functie gewisseld door de vier mannen. Naast de hardheid van de ommanteling die tegen viel, was het ook nog eens de stevige wind die de planning danig in de war stuurde.

Hij is er weer, het bewaarde deel van de oude toren, nu de rest nog. De gestripte watertoren gezien vanaf de Buserstraat op 6 november 2017 ...

Na de verwijdering van de buitenschil, werd het nog overgebleven deel van de oude rode toren, weer geheel zichtbaar om verder gerestaureerd te worden. Na deze restauratie zal op het nog bestaande deel van de toren, door aannemer Nijhuis Bouw, een breder bovendeel worden geplaatst, zodat er in totaal 21 huurappartementen zullen worden ondergebracht. Op de eerste zes verdiepingen komt één appartement per verdieping en op de bovenste vijf verdiepingen in het brede deel drie appartementen per verdieping. De gehele verbouw ligt in handen van architect Rob Moritz van 19 Het Atelier uit Zwolle.

Op 17 november 2017 werd door Nijhuis Bouw metingen verricht en de eerste paaltjes uitgezet ...

De toren zelf is aan de beleggingsmaatschappij Amvest uit Amsterdam verkocht, die de 21 appartementen zal gaan verhuren. Als het geheel is gerealiseerd, zullen de huurders plus minus 800 euro voor een appartement van rond de 60 m2 op tafel moeten leggen.

Eind november, begin december 2017 werden de sloopwerkzaamheden afgerond en de eerste stappen gezet voor het bewoonbaar maken van de toren. In eerste instantie werd, nadat een lange sleuf in het gebouw was uitgezaagd, het stalen geraamte voor het trappenhuis c.q. de lift op zijn plaats gezet. Dit gebeurde met gebruikmaking van een grote kraan, die de balken op zijn plaats hield, zodat de monteurs deze aan elkaar konden verbinden. 

Na deze klus was het de beurt aan de steigerbouwer. Rondom het overgebleven deel van de oude toren werd een rand aan steigers gebouwd. Ondanks dat de medewerkers van steigerbouwer Yelloo met een kabel gezekerd waren, waren er onderdelen van deze actie bij, die mij als fotograaf nog weleens deden bibberen. Hoogtevrees doet mij al jaren van kleur verschieten!  

Nadat het steigerwerk was voltooid, werd onze ouwe trouwe watertoren ingepakt met een deken die in de wintermaanden enigszins de winterse kou buiten moest houden. Van dit deel van de bouw was het maken van foto's niet mogelijk. Helaas!

Zowel binnen als buiten de toren werden de werkzaamheden voortgezet. Op de begane grond voor de toren was de stalen constructie van de kap van de toren geplaatst, voor verdere afwerking en wachtend op plaatsing.

Het aanbrengen van de houten platen ...

Donderdag 21 juni 2018 stond gepland voor de plaatsing van de 15,5 ton zware kap op de gerenoveerde watertoren aan de Turfmarkt. Door af en toe op de Webcam van het project te kijken, kwam ik er rond 09.00/09.30 uur achter, dat alles klaar stond voor de eerste stappen van de kap naar boven, terwijl het de bedoeling was dat rond 12.00 uur de hijsactie zou starten. Dit vertrouwde ik niet!

Een van de laatste voorbereidingen voor de hijsactie, was het spannen van de kettingen ...

Met gezwinde spoed de scooter aangetrapt en op naar de Turfmarkt. Goed gegokt. Bij aankomst stond een grote kraan van zo'n zestig meter hoog, klaar voor actie en bleken de eerste kettingen al vast gemaakt aan het zware metalen geraamte, dat in de afgelopen weken was voorzien van veel hout en andere materialen. Materialen om de weersinvloeden in alle jaargetijden te weerstaan.

De oude toren was voorzien van een dure, koperen kap. De nieuw geplaatste kap bestaat uit een ijzerengeraamte, dat met houten platen en balken is dicht gemaakt. Hierna is een kunststof materiaal gebruikt ter bescherming van het houten deel van de kap. Deze oplossing is duidelijk goedkoper dan de koperen dakbedekking van de oude toren.

De kap is voorzien van een kunststof afdekmateriaal, waarmee de alle invloeden van de natuur moeten worden tegengegaan ...

15,5 ton is niet niks en als je dan ziet hoe snel het hijsproces plaatsvond, dan is voor een leek, een inschatting van de zwaarte van de kolos van 17 meter breed nauwelijks mogelijk.

Enkele weken voor plaatsing was het metalen geraamte van de kap op het bouwterrein geplaatst. Medewerkers van Nijhuis Bouw konden zodoende de eerste werkzaamheden, ten behoeve van het dichtmaken van de kap, verrichten.

Rond 09.40 uur werden de eerste tekenen van beweging van het geheel zichtbaar. Zo'n tien centimeter boven de grond zwevend, werd de kap gecontroleerd op de juiste balans. Na nog een paar minuten te hebben gezweefd, trok de kraanmachinist de kap naar een hoogte van zo'n anderhalf á twee meter, om de technicie de mogelijkheid te geven voor een laatste controle.

Gezien de weersomstandigheden, er stond een behoorlijk windje, was afgesproken dat men eerst zou kijken of deze wind roet in het eten zou kunnen gooien. Was dit het geval, dan zou de hijsactie in de avond of de volgende dag worden gepleegd.

De zware kolos werd zonder enige moeite over de bomen naar zijn plaats gehesen ...

Het viel dus mee en na het sein aan de kraanwagenmachinist dat de kolos naar zijn plaats getild kon worden, duurde het nauwelijks een minuut om 15,5 ton wegende kolos naar de gewenste hoogte van zo'n 44 meter te hijsen. Het plaatsen an sich en dan bedoel ik, het op de juiste plaats zetten, zodat de moeren en bouten konden worden geplaatst die het geheel vast moesten zetten, duurde langer dan de gehele hijsoperatie. Na plaatsing kon worden begonnen met de afwerking.

Een beetje extra sturing was wel nodig ...

Ondanks dat er weinig ruchtbaarheid aan was gegeven, was er toch nog een redelijke toeloop van publiek. Het leek wel of alle mensen die belangstelling toonden voor deze hijsactie, ook allemaal in het bezit waren van een camera of een telefoon met camera. Aanwezigen zonder camera waren niet of nauwelijks te vinden.

Zo vaak gebeurt het niet, dat een actie als deze in onze stad wordt ondernomen en ga er rustig van uit, dat de belangstellenden die er waren, getuige zijn geweest van een historische handeling. Een handeling waarvan je jaren later bij het zien van de foto's zegt, "ja, hier was ik bij!".

Met het verwijderen van de steigers, werd de toren laag voor laag zichtbaar ...

Met het plaatsen van de kap op de watertoren was het hoogste punt, maar tevens weer een mijlpaal in de bouw van de woontoren bereikt. Daarna duurde het nog meerdere weken voordat de eerste stellingen weer werden afgebroken. Deze hadden hun dienst gedaan. De strakke vormen van de nieuwe toren werden trots aan de wereld getoond en met de dag werd de kop van de watertoren verder ontdaan van zijn steigers.

Afbraak van de steigers ...

Het onderste deel van de toren toont de oude ornamenten uit het verleden ...

Zichtbaar werd ook, dat nieuw en oud waren verenigd in een modern gebouw, dat zijn historische functie al een aantal jaren had verloren en voor de toekomst een woonfunctie zou krijgen.

Geleidelijk aan werd de toren ontdaan van de steigers en toonde zijn nieuwe uiterlijk aan de Zwollenaar ...

Als je dan bedenkt, dat er in 2003/2004 al ontwerpen voor de transformatie van de toren op de tekentafel lagen, allemaal met verschillende invullingen, dan heeft het al met al nog best lang geduurd. Maar eigenlijk ook weer niet, want alle werkzaamheden, van de eerste sloopactiviteit tot het gereedkomen van de toren, verliepen toch wel snel en geheel volgens planning. Helaas diende zich in de laatste weken voor oplevering, die gepland stond in oktober 2018, nog een vervelende storing aan. De lift bleek nog niet in orde. Hierdoor is de verhuizing van de eerste huurders verschoven naar eind november, begin december 2018.

Volgens Mark Broekhuijsen van Nijhuis Bouw BV in De Stentor van 17 oktober 2018, lag de oorzaak in het feit, dat op het moment van de transformatie van de toren, er weinig bekwaam personeel te krijgen was. Dit gold ook voor de leverancier van de lift, die eigenlijk in de zomer van 2018 al geïnstalleerd had moeten zijn. De plaatsing begon pas in de derde week na de zomervakkantie. Zo ontstond er vier weken vertreging, aldus Broekhuijsen.

Zoals het op het moment van schrijven er voor staat. wordt op 27 november 2018 het pand overgedragen aan de opdrachtgever. Met zijn 21 huurappartementen, waarvan er in de bestaande oude toren 6 woningen zijn gebouwd en in het vernieuwde deel, in de top van de toren, 5 nieuwe verdiepingen met elk 3 studio-appartementen, is de toren een perfecte aanvulling geworden op de toch al krappe Zwolse woningmarkt.

Het uitzicht vanuit een van de appartementen op de bovenste verdieping van de toren ...

De oppervlakte van de appartementen variëert van 51 m2 tot 75 m2, de inhoud van 128 m2 tot 188 m2 en de huurprijs van € 725,00 tot € 900,00. In totaal zijn er acht verschillende types appartementen, waarvan een aantal zijn voorzien van een luxe keuken met inductiekookplaat, afzuigkap, inbouwkoelkast, combioven en vaatwasser.

De getransformeerde watertoren van zo'n 45 meter hoog, een ontwerp van architect Rob Moritz, van het Zwolse architectenbureau 19 Het Atelier Architecten, heeft veel indruk gemaakt op de toekomstige bewoners. De animo voor de appartementen leidde al snel tot een complete verhuur van alle woonlagen van de toren.

Met deze transformatie is voor de Zwollenaar weer een prachtig stukje historie, jaren verstopt achter een dikke mantel van beton en baksteen, in zijn stad teruggekomen. Een bouwsel uit de vijftiger jaren, gecombineerd met de architectuur anno 2018, waarbij de accenten uit het verleden weer duidelijk zichtbaar aan de oppervlakte zijn herrezen, doet veel Zwollenaren nog steeds denken en soms verlangen naar de tijd van toen.

Op woensdag 21 november 2018 konden de voorbijgangers zien, dat de laatste werkzaamheden van de gerestaureerde Watertoren waren begonnen.

Voor de ingang van de fietsenkelder van de toren stond een stevige steiger, waarop twee schilders op minitieuze wijze de letters van het Romeinse jaartal MMXVIII (2018) te voorzien van een laagje verf.

Deze schilderactiviteit was een onderdeel van de laatste werkzaamheden voor de oplevering van de blikvanger van de Turfmarkt, de Watertoren, op dinsdag 27 november 2018.

Na de oplevering duurde het niet lang voordat de eerste bewoners hun goederen overbrachten ...

Vol trots staat de gerenoveerde watertoren aan de Turfmarkt, anno 2018 te schitteren in het najaarszonnetje ...

Naar aanleiding van de renovatie van de watertoren, is vanaf de zomer 2017, de naastgelegen Menistenbrug voor het autoverkeer gesloten geweest. 

Begin juli 2018 heeft de Gemeenteraad het college verzocht een permanente afsluiting voor auto's te onderzoeken. Dit onderzoek is er gekomen en hieruit is gebleken, dat voor fietsers en voetgangers de verkeersveiligheid is toegenomen en de leefbaarheid is verbeterd. Tijdens het onderzoek is gekeken naar de verkeersveiligheid, de leefbaarheid, bereikbaarheid en de parkeermogelijkheden.

Met dit positieve resultaat als uitgangspunt, heeft B&W besloten de Menistenbrug permanent af te sluiten voor het autoverkeer en aan te wijzen als (brom)fietspad.

Bron: 
Wikipedia
HCO
Historische Zwols Tijdschrift - 2000 - 4
Canon van Zwolle
Nijhuis Bouw 
De Stentor

Meer foto's van de sloop van de ommanteling van de watertoren in 2017

Meer foto's van de werkzaamheden mbt de gerenoveerde watertoren in 2017/2018

Meer foto's van het plaatsen van de 15,5 ton wegende kap op de watertoren in 2018